Dead Letters from Greece: the sanctuary of the Egyptian Gods (3)

A dead letter is a letter that cannot be delivered to the address written on it and cannot be returned to the person who sent it.
In the plain of Marathon, in Nea Makri, a small island in a marsh houses the ruins of a Temple of Egyptian gods, established in the Roman period. With the right guide, you can still see naked deities coming out of the sea, but that's not what I came looking for. 

De delta is vruchtbaar. Wat in de serres staat, zie ik niet. In de velden, in deze late oktobermaand, overal kool. Seizoenarbeiders rijden met de fiets. Een dame met hoofddoek duwt een kinderkoets. Egyptenaren? In het zuidwesten, aan de zee, ligt een klein moeras, van het strand gescheiden door een smalle bank van zand. In het midden van het broek, op een eilandje, vind ik het heiligdom van de Egyptische goden. De begroeiing rondom is overvloedig, vooral riet. Maar dit is Egypte niet, dit is Nea Makri in de baai van Marathon. 

Het plan van deze tempel uit de 2de eeuw n.C.  is eenvoudig. Binnen de vierkanten ommuring met poorten aan elke kant, ligt een constructie van overdekte gangen rond de trappen van de centrale structuur. Alleen die blokken steken vandaag nog boven het tempelplan uit. De vier ingangen, in de windrichtingen, hadden indrukwekkende poorten, met aan de binnen- en buitenkant grote marmeren beelden van Isis en Osiris. Binnen stonden beelden van o.m. sfinxen en Horos, de vogelzoon van Isis en Osiris. Ook olielampen, king size, met afbeeldingen van Isis, Serapis of Osiris en astrologische tekens van de Egyptische hemel.

​De originelen staan vandaag wat verder in het museum. Over de lange geplisseerde onderrok valt het lichte kleed in plooien over lichaam en vooruitgeschoven linkerbeen. In het beeld met het fijnere gezicht zijn dij en boezem wat voller, maar ze heeft niet dezelfde attributen bij zich. De jonge Isis heeft bloemen in beide handen, zoals Aphrodite, en draagt op het hoofd, boven de uraeus-cobra, een mand. De wat oudere is ongetwijfeld Demeter met graan in de rechterhand en op het hoofd, tussen de koeienhoorns, de zonneschijf met bovenop nog meer korenaren. 

Wat zich in dit heiligdom afspeelde heb ik uit De Gouden Ezel, de Latijnse roman door Apuleius, oriëntalistisch neergepend “op Egyptisch papier en met een geslepen riet van de Nijl”. In het oorspronkelijke Griekse verhaal over Lucius die in een ezel verandert, verwerkte hij autobiografische elementen, het sprookje van Cupido en Psyché en als uitsmijter de les over de cultus van Isis. 
Isis geeft meteen toe dat ze meerdere godinnen is. Als ze Lucius aanspreekt somt ze meteen haar namen als titels of geloofsbrieven op: “mensen kennen mij als Cybele, Athene of Minerva, Aphrodite of Venus, Artemis of Diana, Proserpina of Nemesis, maar jij mag me Isis noemen». 

​In het heiligdom en in het museum staan ook beelden van Osiris, de mannelijke pendant van Demeter die, zoals zij, de Egyptenaren leerde graan te verbouwen. Dat de figuren met bloot bovenlijf in het ornaat van een farao, de gelaatstrekken hebben van Antinous, de minnaar van kiezer Hadrianus, zegt evenveel over hun datering als over het Romeinse maniërisme dat de diverse Griekse mysteriën had overgenomen en stilaan uitholde. 
Blijkt dat ook niet uit de naam van de hogepriester in dit verhaal over Isis: Mithras? De suggestie dat beide cultussen verwant zijn is vreemd. De voorspelling dat de mysteriën van Eleusis één of twee eeuwen later door die van Mithras worden overgenomen, onwaarschijnlijk. De solidariteit tussen alle heidense mysteriën tegen het opkomende christendom, een mogelijkheid. 

De avonturen van de nieuwsgierige ezel Lucius lezen nog altijd als een road movie, grappig en wreed tegelijk, een schelmenroman met een filosofisch-religieus tintje. Dat Lucius is ingewijd in verschillende riten is een autobiografisch trucje van auteur, dat bovendien gelinkt is aan het sprookje van Cupido en Psyché. Als de mooie koningsdochter, vervloekt door de jaloerse Venus en misleid door haar al even jaloerse zussen, haar minnaar Cupido heeft afgeschrikt, bidt ze tot Ceres: “bij uw vruchtbare rechterhand, bij de feesten van de overvloedige oogst, bij de stille mysteriën van uw manden (…), bij Proserpina’s afdaling naar een duister huwelijk en bij de terugkeer van een dochter naar het herontdekte licht, en bij alles wat het schrijn van Eleusis in stilte versluiert, smeek ik u (…). 

Ceres is Demeter en Proserpina is Persephone of Kore. De verwijzing naar de mysteriën van Eleusis (moeder zoekt dochter of zichzelf en overwint de dood) echoot in het centrale sprookje van Psyché (op zoek naar Cupido sukkelt ze in een slaap des doods maar wordt gewekt en baart een dochter) echoot in het laatste hoofdstuk over de cultus van Isis (wanneer ze haar in stukken gesneden man Osiris vindt, hem nieuw leven inblaast en hun zoon Horos baart).

Als de godin voor Lucius verschijnt, ziet hij beetje bij beetje haar lichaam uit de zee komen, hoe ze het zeewater van zich afschudt en zo goddelijk mooi voor hem staat dat hij vreest woorden te kort te komen om haar verschijning te beschrijven. Gekleed in een hemelzwarte mantel bekleed met sterren en een vlammende maan, verschijnt de godin met de vele namen, onder de volle maan zoals de schijf op haar hoofd, uit de zee, schudt drie keer met haar ratel en kondigt plechtig aan dat de volgende dag aan haar is opgedragen. Als de gouden zon verschijnt, wordt de oude Lucius opgenomen in een processie, uitbundig met toeters en bellen en clownesk zoals een optocht van de Shriners, iedereen klaar voor de finale van het schelmenverhaal. Als priesters en ingewijden zich aansluiten, worden hun attributen één voor één beschreven: de grote gouden lampen in de vorm van een boot, een klein altaar, een palmtak, een staf van Mercurius, een klein gouden kommetje rond als een vrouwenborst waaruit melk wordt gegoten, een gouden waaier versierd als laurier, een mysterieuze kist met nog meer geheime voorwerpen, een beeld van de godin en een ander onbeschrijfelijk vreemd wezen en een lamp met opvallende Egyptische figuurtjes.
​ 
Na de metamorfose van Lucius klinkt het: “vandaag heeft de gewijde kracht van de almachtige godin hem zijn menselijke vorm teruggegeven. Hoe gelukkig en gezegend, tot driemaal toe, moet hij nu wel zijn.” Dan volgt een lange beschrijving van de rituele tewaterlating van een Egyptisch modelschip volgeladen met offerandes, op een strand vlakbij de tempel. De priesters bergen hun geheime voorwerpen weer op en Lucius kust het beeld op de trappen van de tempel. Of hoe een literair en fictief verhaal besmet kan zijn met sporen die alleen uit de werkelijkheid kunnen komen. Of omgekeerd. 
Apuleius wordt ernstig nu: “de eigenlijke inwijding wordt uitgevoerd als een ritueel van vrijwillige dood en redding door gebed. Alleen mensen wier leven afgerond is en klaar zijn voor de laatste dagen, kunnen uitverkoren worden omdat alleen bij hen de geheimen van de sekte veilig zijn. Door goddelijke voorzienigheid worden zij herboren en krijgen een vernieuwde gezondheid». 
​
Toen ik uit de site naar het strand stapte, kwam uit de golven een dame in monokini op me toe. Ze bukte zich en nam een laken uit haar tas, een badlaken, en droogde zich af. Wat verder trotseerde een andere dame ook het ijskoude water. Dit waren geen venussen en hun oefeningen geen zuiveringsritueel, tenzij in een mysterieuze cultus van lichaamsverzorging. Waar ik nog niet klaar voor was.
​